Tục đoạn còn gọi là sâm nam, đầu và (Mèo), rễ kế (miền Nam), djaou pa en (Mèo Xiêng Khoảng), tên khoa học Dipsacus japonicus Miq, thuộc họ Tục đoạn Dipsacaceae. Tục đoạn là rễ phơi hay sấy khô của cây tục đoạn. Tục là nối, đoạn là đứt vì người xưa cho rằng vị thuốc có tác dụng nối được gân xương đã đứt.
Cây thuộc họ thân thảo, cao 1,5-2m. Thân có 6 cạnh trên cạnh có một hàng gai thưa, căng lên trên càng mau dần, gai quặp trở xuống. Lá mọc đối, không có cuống, bẹ ôm lấy cành hoặc thân. Lá non có răng cưa dài, phiến lá nhỏ, thuôn dài, đầu nhọn. Gần lá cách, trên đường gần của mặt dưới có một hàng gai nhỏ cứng, càng lên đầu lá, càng mềm dẫn.
Lá già có phiến lá xẻ sâu, răng cưa mau hơn lá non, phiến lá xẻ cách từ 3-9 thuỷ, gần lá có gai nhỏ như lá non. Cũng có lá nguyên. Cụm hoa hình trứng hay hình cầu, cành mang hoa dài 10-20cm, 6 cạnh có lông cứng, càng lên trên càng mau dần. Hoa màu trắng có lá bắc dài 1-2cm. Quả bé có 4 cạnh, màu xám trắng còn đài sót lại, dài 5-6mm.
Tục đoạn mọc hoang ở các savan cô có đất vôi và sét, độ cao 1.400-1.700m tại miền Bắc Việt Nam, nhiều nhất ở Sapa, Bình Lư (Lào Cai), Hà Giang, Tuyên Quang.
Vị thuốc này bắt đầu được khai thác vào khoảng từ năm 1935, vào các tháng 8-10 đào lấy rễ, cắt bỏ phần trên và rễ con, phơi khô hay sấy khô là được.
Nhưng cũng có nơi đào rễ, cắt bỏ đầu và rễ con như trên rồi dùng củi gỗ hun cho rễ mềm, chất thành đống, đậy bao tải lên đợi cho rễ ẩm lại và chờ cho đến khi mặt vỏ ngoài có vàng hay hơi xám, giữa rễ có màu xanh thì đưa ra phơi khô hay sấy khô.
Có tài liệu nói trong tục đoạn có một anchoit gọi là lamiin, ít tinh dầu và chất màu.
Sơ bộ nghiên cứu tục đoạn Việt Nam thấy dịch chiết tục đoạn có vị hơi ngọt, sau hơi se lưỡi, có phản ứng axit với giấy quỳ, cho phản ứng dương với các thuốc thử chung của ancaloit, phản ứng tanin cũng rõ rệt, có đường và có thể có saponin (Lê Ánh, 1961, Bộ môn dược liệu).
Trong tục đoạn có nhiều tanin – hoạt chất khá quen thuộc được sử dụng trong y học. Tanin có khả năng liên kết với các protein cao phân tử, tạo thành lớp màng bảo vệ với khả năng sát trùng mạnh. Mặt khác, saponin lại là hoạt chất có khả năng làm giãn đồng tử.
Tục đoạn thường được dùng làm thuốc bổ toàn thân, thuốc dịu đau, chữa đau đớn do bị ngã, bị thương, còn có tác dụng lợi sữa, an thai, cầm máu. Liều dùng: Ngày uống 9-18g dưới dạng thuốc sắc hay ngâm rượu.
Theo tài liệu cổ tục đoạn có vị đắng, cay, tính hơi ôn, vào 2 kinh can và thân. Có tác dụng bổ can, thận, nối gân xương, thông huyết mạch, lợi quan tiết, hết đau an thai, dùng chữa đau lưng, động thai, di tinh, gân cốt đứt đau.
– Trị đau lưng mỏi gối, co cứng gân cốt: Sử dụng tỳ giải, tục đoạn, đỗ trọng, ngưu tất cùng mộc qua mỗi thứ 80g nghiền thành bột mịn, thêm mật ong. Sau đó vo viên, mỗi viên khoảng 10g, dùng mỗi lần một viên, ngày từ 2 – 3 viên, uống chung với nước ấm hoặc rượu ấm.
– Giảm đau: 12g tục đoạn, ý dĩ nhân, ngưu tất, bạch truật, ngũ gia bì, tỳ giải cùng với 20g thục địa và 8g khương hoạt. Nghiền nát các nguyên liệu nên trên, sau đó vo viên. Mỗi lần uống 12g, ngày uống từ 2 – 3 lần chung với rượu ấm hoặc nước muối loãng.
– Chữa mỏi gân cốt đối với người già: Ngưu tất, tang ký sinh, tục đoạn, đỗ trọng (mỗi loại 10g) kết hợp cùng với đương quy, hà thủ ô, câu kỷ tử (mỗi thứ 5g), mang sắc thuốc và uống hết trong ngày.
(Ảnh: Internet)
