Vị thuốc chúng ta đang nói đến là thiên niên kiện, một loại cây khá quen thuộc với người Việt Nam.
Thiên niên kiện còn gọi là sơn thục, có tên khoa học Homalomena aromatica (Roxb). Schott (Calla aromatica Roxb). Homalomena occulta (lowa) Schott, thuộc họ Ráy Araceae. Thiên niên kiện (Rhizoma Homalomenae) là thân rễ phơi hay sấy khổ của cây thiên niên kiện.
Tên thiên niên kiện vì người ta cho rằng uống thuốc này thì nghìn năm khỏe mạnh (thiên là nghìn, niên là năm, kiện là khỏe mạnh).
Thiên niên kiện là một cây sống lâu năm, có thân rễ mập, màu xanh, đường kính 1-2cm. Lá mọc so le, có cuống dài từ 18 đến 25cm, màu xanh, mềm, nhẵn, phía dưới cuống nở rộng thành bẹ có màu vàng nhạt; phiến lá hình đầu mũi tên, dài 11-15cm, rộng 7-11cm, đầu nhọn, phía dưới hình cánh tên, mép nguyên, mặt trên lá có màu đậm hơn, hai mặt đều nhẵn, gân ở hai mép đều hướng về phía đỉnh lá. Cụm hoa nở vào tháng 3-4. Quả mọng.
Thiên niên kiện mọc hoang rất nhiều ở các miền rừng núi của ta. Cây ưa những nơi ẩm ướt, cạnh suối hay dọc theo suối. Ta khai thác quanh năm. Một năm có thể thu mua tới 3.000 tấn.
Hái về rửa sạch đất, bỏ rễ con, phơi hay sấy khô là được.
Theo GS Đỗ Tất Lợi đã ghi lại trong cuốn “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam”, trong thiên niên kiện của ta có từ 0,8-1% tinh dầu tính theo rễ khô kiệt.
Theo E. Gildmeister và Fr. Hoffmann, trong rễ tươi của một loài thiên niên kiện Homalomena rubescens có chừng 78-81% độ ẩm, 0,8-1,2% tinh dầu (cắt theo hơi nước thường) hoặc 0,88-1,25% tinh dầu (cất theo hơi nước có áp suất). Như vậy, tính theo rễ khô sẽ lên tới 5%.
Tinh dầu thiên niên kiện có màu vàng nhạt hoặc màu nâu vàng nhạt, mùi thơm dễ chịu.
Tinh dầu có tỷ trọng ở 30°C: 0.8868 (loại 1) hoặc 0,8920 (loại 2), αD30°=-14°50 và -9°33, nD20° =1,45908 và 1,4621.
Tan trong 4 thể tích cồn 70 độ ở nhiệt độ 30°C.
Tỷ lệ anđehit và xeton 15-20% (định lượng bằng phương pháp bisunfit).
Phản ứng phenol bằng clorua sắt III: Âm tính.
Tìm phản ứng anđehit bằng dung dịch Fehling Dương tính.
Trong tinh dầu có chừng 40% 1. linalola, một ít tecpineola và chừng 2% este tính theo linalyl axetat; ngoài ra còn sabinen, limonen,α tecpinen, axetandehyt, andehyt propionic.
Theo M. R. Pallaud tỷ lệ linalola là 60% và một ít linalyl axetat và tecpineola.
Theo tài liệu cổ, thiên niên kiện vị đắng, cay, hơi ngọt tính ôn, vào 2 kinh can và thận. Có tác dụng khử phong thấp, mạnh gân cốt. Dùng chữa phong thấp, khớp xương đau nhức, co quắp.
Hiện nay thiên niên kiện là một vị thuốc nhân dân dùng chữa tê thấp, bổ gân cốt, giảm đau nhức dùng trong bệnh người già bị đau người, đau dạ dày, đau khớp xương. Kích thích giúp sự tiêu hóa. Ngày dùng 5-10g dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.
Chữa tê thấp, nhức mỏi gân cốt: Chuẩn bị 12g mỗi loại dược liệu thiên niên kiện, cỏ xước, thổ phục linh, ngưu tất, 8g độc lực, 6g cam thảo, 10g thương truật. Sắc uống ngày 1 thang, chia làm 3 lần.
Chữa thoái hóa cột sống: Chuẩn bị 12g mỗi loại dược liệu đỗ trọng, thiên niên kiện, thổ phục linh, ngưu tất, thương truật, đại táo, 8g mỗi loại cam thảo, tần giao, 10g mỗi loại ý dĩ, xuyên khung, kỷ tử, 6g quế chi. Tất cả đem sắc uống ngày 1 tháng, 3 lần/ngày.
Chữa viêm khớp, đau khớp mạn tính:
– Bài thuốc 1: Chuẩn bị 10g mỗi loại thiên niên kiên, ngưu tất: 10g, 20g mỗi loại mộc qua, hy thiêm. Sắc uống ngày 01 thang, chia 3 lần.
– Bài thuốc 2: Chuẩn bị 10g mỗi loại thiên niên kiện, ngải cứu, thương nhĩ tử, 20g mỗi loại hy thiêm, thổ phục linh, 40g rễ cây cỏ xước. Sắc uống ngày 01 thang, chia 3 lần.
– Bài thuốc 3: Chuẩn bị 10g mỗi loại thiên niên kiện, cốt toái bổ, 8g bạch chỉ. Sắc uống ngày 01 thang, chia 3 lần.
Là nguyên liệu chế tinh dầu. Tinh dầu thiên niên kiện được dùng trong kỹ nghệ nước hoa và làm nguyên liệu chiết suất linalola.
Tên khoa học của thiên niên kiện có thể chưa thật chính xác. Theo Phạm Hoàng Hộ (1970, Cây cỏ miền nam Việt Nam, 2: 726) thì những cây được Gagnepain mô tả dưới tên Homalomena aromatica trong Thực vật chỉ Đông Dương (tập 6: 1114) là thuộc loại Homalomena occulta (Lour.) Schott,
(Ảnh: Internet)
